فرشید فرحناکیان
وکیل دادگستری
قرارداد حکم قانون میان طرفین را دارد. قرارداد برآیند کنشهای داوطلبانه و مبتنی بر ارادۀ طرفین آن است. اینها جملات کلیدی در دادوستدهای روزانه انسانها و به طور خاص از جمله مباحث حقوق قراردادها است. واژۀ قرارداد در بر گیرندۀ قراردادهای ساده و پیچیده است؛ قراردادهایی که نیازمند دقت بسیار در نوشتن و تقسیم ریسک میان طرفین آن است. قراردادهای صنعت نفت از جمله قراردادهای پیچیدهای هستند که نگارش آنها نیازمند دانش میانرشتهای و آشنایی با ریسکهای متعدد این صنعت است. اهمیت و جایگاه نفت در زندگی ما ایرانیان و بطورکلی کشورهای خاورمیانه امری انکارنشدنی است. بررسی تاریخ پر فراز و نشیب صنعت نفت هر یک از این کشورها اثباتکنندۀ این مدعاست. در فرآیند اکتشاف میادین نفتی، استخراج و بهرهبرداری نفت خام، ریسکهای متعددی از گذشتههای دور تا به امروز با وجود گسترش فناوری و دانش بشر حاکم بوده است.
موضوعی که در این میان مغفول مانده بررسی ریسکهای این صنعت از نظرگاه حقوقی است. بر اساس یک تعریف، مدیریت ریسک فرآیندی است که با کمک آن، ریسکهای یک پروژه را مشخص و ضمن تحلیل آنها، طرح پاسخگویی به ریسکها فراهم میشود. بنابراین انتظار میرود با استفاده از مدیریت ریسک احتمال وقوع ریسک یا تأثیر ریسک بر یک پروژه کاهش یابد. با وجود این توضیحات، ممکن است این پرسش به ذهن متبادر شود که ارتباط میان مدیریت ریسک و حقوق به ویژه در پیوند با صنعت نفت چیست؟ به عبارت دیگر ممکن است عدهای استفاده از عبارت مدیریت ریسک و حقوق در کنار یکدیگر را قدری عجیب بدانند و بر این اعتقاد باشند که مدیریت ریسک امری غیرحقوقی و بیشتر دارای سویههای مدیریتی و فنی است اما در «کتاب نفت بیخطر» آمده است که: «ریسکها واجد آثار حقوقی هستند و به تبع آن، روشهای حقوقی ظرفیت بالایی برای مدیریت ریسکها دارند.»
به باور نویسنده این کتاب: «رویکرد حقوقی مدیریت ریسک در صنعت نفت را میتوان به دو بخش عمده قراردادی و حقوقی تقسیم کرد. روشهای حقوقی به آن دسته از روشهای مدیریت ریسک گفته میشود که شرکتهای نفتی داخلی و خارجی و دولتهای طرف قرارداد، میتوانند برای کاهش ریسکهای حقوقی از آنها استفاده کنند. ریسکهای پروژه ممکن است جنبه مالی یا فنی داشته باشد؛ اما با درج حقوق و تعهدات طرفین به صورت دقیق و پیشبینی مسائل مالی و فنی پیرامون عملیات پروژه، میتوان راهحلهای آنها را نیز پیشبینی کرد و با این کار، ضمن مدیریت ریسکهای پروژه، به حقوقدانان فرصت داد تا با تفسیر حقوقی قرارداد، اختلافات را حلوفصل کنند. به عبارت دیگر روشهای حقوقی میتوانند در زمینه ریسکهای مالی، فنی، بلایای طبیعی و… نیز کاربرد داشته باشند و اینگونه نیست که ریسکهای غیرحقوقی، از دایره گرهگشاییهای روش حقوقی مدیریت ریسک خارج باشند… مدیران و بنگاهها به کمک روش قراردادی مدیریت ریسک و با لحاظ کردن شرایط حاکم بر منطقه عملیات، میزان ریسکهای موجود در حین اکتشاف و بهرهبرداری میادین نفتی، سرمایه برای پروژه، قوانین دولت میزبان و تواناییهای شرکت نفتی داخلی یا خارجی شکل قراردادی را بر میگزینند تا ضمن کارآیی بیشتر، سود طرفین قرارداد را نیز حداکثر کنند.»
نتایجی که میتوان از این مطالب بالا گرفت این است که عوامل قراردادی و قانونی نیز در جذب سرمایهگذاران مؤثر است. به عبارت دیگر سرمایهگذاران با در نظر گرفتن ریسکهای «زمینشناسی»، «مسائل مالی» و «عوامل قراردادی و قانونی» تمایل خود را به حضور در پروژههای اکتشاف و بهرهبرداری نشان میدهند. یکی از رویکردهای مدیریت ریسک استفاده از روشهای حقوقی است. مدیریت قرارداد، مهمترین بخش فرآیند انعقاد و اجرای قرارداد است. با استفاده از مدیریت قرارداد طرفین بالقوه یک قرارداد یا مذاکرهکنندگان ضمن انتخاب روش قراردادی مناسب، قادر میشوند تا ریسکهای پروژه را به درستی تخصیص دهند.
بسیاری از خوانندگان این نوشتار تأیید میکنند که با وجود قدمت صنعت نفت در ایران، جذابیت سرمایهگذاری در آن و پیوند نفت با زندگی مردم، هنوز پژوهش های حقوقی همهجانبهای درباره آن انجام نشده است.
با توجه به این نقصان و روشنشدن اهمیت و جایگاه دانش حقوق در مدیریت ریسک قراردادهای نفتی، سیاستگذاران حوزه آموزش عالی را بر آن داشت تا رشته حقوق نفت و گاز را در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در دانشگاه های مهم کشور راهاندازی کنند.
متین پدرام، وکیل پایه یک دادگستری و فارغ التحصیل دانشکده حقوق دانشگاه تهران در مقطع کارشناسی ارشد حقوق تجاری اقتصادی بینالملل، در «کتاب نفت بیخطر» که چاپ اول آن در خرداد ماه ۱۳۹۲ در ۱۸۱ صفحه توسط انتشارات دنیای اقتصاد منتشر شد، به بررسی مدیریت ریسک در قراردادهای نفتی از نظرگاه حقوقی پرداخته است.
این کتاب که در اصل پایان نامه دانشگاهی ایشان و تحت نظر آقای دکتر فرهاد ایرانپور (استاد راهنما) و دکتر سید نصر الله ابراهیمی (اسناد مشاور) نگاشته شده، دارای دو بخش و چهار فصل است که طی آن نویسنده تلاش کرده است ریسک در قراردادهای نفتی را تحلیل کرده و راهکارهای مدیریت آنها را از نظرگاه یک حقوقدان بررسی کند.
در بخش نخست کتاب به مفاهیمی چون مدیریت قرارداد، مدیریت ریسک و تعریف ریسک پرداخته شده و در پایان ضمن بر شمردن مهمترین قراردادهای استفادهشده در صنعت، از نظرگاه ریسکهای حقوقی طبقهبنده گردیده شده اند.
در بخش دوم به عمدهترین ریسکهایی اشاره شده که به احتمال زیاد و حسب تجربه گریبانگیر طرفین یک قرارداد اکتشاف و بهرهبرداری میشود و نویسنده تلاش کرده است راهکارهای حقوقی و قراردادی مدیریت آنها را پیشنهاد دهد.
جان کلام «کتاب نفت بیخطر» این است که روشهای حقوقی و قراردادی در بخش بالادستی صنعت نفت به طرفین قرارداد کمک میکند تا حقوق و تعهدات خود را بشناسند و آنها را به روشنی در قرارداد بیان کنند. همچنین دولت میزبان نیز با مدیریت حقوقی ریسک قادر خواهد بود تا ریسکهای قانونی و رویههای خود را بشناسد و تلاش کند توسط ابزارهای خود آنها را مدیریت نماید. همچنین روشهای حل و فصل اختلافات نیز از دیگر جنبههای حقوقی مدیریت ریسک در قراردادهای نفتی است. انتخاب روشی کارآمد متناسب با نوع اختلاف میتواند کمک زیادی به حل و فصل کارآمد اختلافات و حفظ رابطه بلندمدت طرفین بکند.
در پایان خواندن این کتاب روان و ساده ولی با ارزش به علاقهمندان قرارداد های نفت و گاز به خصوص دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای حقوق نفت و گاز پیشنهاد میشود.
