در این روز در اعلام ولایت امام علی(ع) برخی اصول از جمله اصول اخلاقی همچون عدالت بسیار مورد تاکید قرار گرفت.
در منابع اسلامی روایات بسیاری در لزوم دفاع از حق و مظلوم وجود دارد. یکی از مهم‌ترین موضوعات مطرح شده در اسلام و آموزه‌های دینی، موضوع دفاع است. دفاع به معنی دفع کردن یا مقابله با مهاجم یا مهاجمین است، زیرا کرامت انسان‌ها به آزادی از زیر یوغ ستم و ستمگران معنی و مفهوم پیدا می‌کند و نیرو یا عاملی که آزادی انسان را سلب کند، مانع بزرگی در جهت تعالی و کرامت انسان است. به همین منظور خداوند در قرآن مومنان را به جهاد ترغیب و تشویق کرده است و فلسفه دفاع از خویشتن در این مرحله نهفته است.
امام علی(ع) خطاب به حسنین(ع) فرمود: «دشمن ظالم و یار و کمک کار مظلوم باشید». در این روایت نیز دفاع از مظلوم را وظیفه هر مسلمانی دانسته؛ هر چند مظلوم غیر مسلمان باشد.
امام علی(ع) درباره وکیل و نقش او در جامعه و اخلاق وکالت هم دیدگاه‌های مهمی داشتند. ایشان به وکلا و وظیفه آن‌ها به عنوان مدافعان حقوق مظلومان اهمیت زیادی می‌دادند و از آن‌ها خواستند که:
۱- برای مظلومان، یار و یاور باشند و در برابر ظالمان خصم قرار بگیرند.
۲- در انجام وظیفه وکالت، به عدالت و حقیقت پایبند باشند و هیچ‌گاه از راه‌های ناپسند و ناعادلانه استفاده نکنند.
۳- در تعامل با موکلان، رفتار شفاف و اخلاقی داشته باشند و از ایفای وظایفشان با حیثیت و ایمان به خدا و حقایق انسانی پیروی کنند.
به‌طور کلی، امام علی(ع) به وکلا به عنوان پاسداران عدالت و دفاع‌کنندگان از حقوق مظلومان نگاه می‌کردند و از آن‌ها خواسته می‌شد که در انجام وظایفشان، اخلاق و انسانیت را به درستی رعایت کنند.
حق دفاع و وکیل گرفتن براى متهم
امام على(ع) در تمام قضاوت‌هاى خود، دفاع متهمان را مى‌شنید و به آنان حق دفاع مى‌داد، حتى به شریح قاضى فرمان داد که براى حفظ حق مدعى علیه حتى با وجود بینه با برگرداندن قسم به مدعى قضاوت را مؤکد کند.
همچنین به شریح فرمان داد به کسى که مدعى است شهودى دارد که غایب است یا دلیلى دارد که در آینده مى‌تواند ارائه کند، مهلت دهد. به او فرمود: «و اجعل لمن ادّعی شهوداً غیّباً أمداً بینهما فإن أحضرهم أخذت له بحقّه و إن لم یحضرهم أوجبت علیه القضیّه»: براى کسى که مدعى است شهود غایبى دارد، مهلتى تعیین کن، اگر آنان را حاضر کرد، حق او را بگیر و اگر آنان را حاضر نکرد، علیه او حکم خواهد شد.
در روایت دیگرى فرمود: «من وکّل وکیلاً حکم علی وکیله و تجوز الوکاله بغیر محضر من الخصم»: هر کس وکیلى را تعیین کرد، حکم به وکیل او تعلق مى‌گیرد و وکالت بدون حضور خصم، جایز است.
برابرى همه در حکم و اجراى عدالت
برابرى همگانى نیز اصلى دیگر از اصول قضاوت عادلانه است. امام على(ع) در عینیت بخشیدن به این اصل در مورد خود و دیگران، ممتاز است.
در تاریخ کامل ابن اثیر به نقل از شعبى آمده است: «على (ع) زره خود را نزد شخصى نصرانى دید، او را نزد شریح برد و در کنار او نشست… سپس فرمود: این زره من است، نصرانى گفت: این زره از آن من است، ولى امیرالمؤمنین را هم تکذیب نکرد. شریح به على(ع) گفت: آیا شاهدى دارى؟ امام خندید و گفت: نه. نصرانى زره را گرفت و چند قدمى دور شد، سپس برگشت و گفت: شهادت مى‌دهم که این شیوه قضاوت پیامبران است، امیرالمؤمنین مرا نزد قاضى خود آورد و قاضى او علیه او حکم کرد! سپس نصرانى اسلام آورد و اعتراف کرد که زره در مسیر صفین از شتر امام(ع) افتاد. امام على(ع) از اسلام آوردن نصرانى خوشحال شد و علاوه بر آن زره، اسبى را نیز به او بخشید. آن نصرانى با امام(ع) در جنگ خوارج شرکت کرد.»
علنى بودن محاکمه
یکى دیگر از اصول قضاوت نزد امام على(ع)، علنى بودن محاکمات است. در سیره آن حضرت نیز چنین مى‌بینیم، او در مسجد قضاوت مى‌کرد و در مسجد کوفه جایگاهى داشت به نام «دَکَّهُ الْقَضاء». ایشان به شریح قاضى نیز دستور داد چنین کند، چون شنیده بود که شریح در خانه خود قضاوت مى‌کند، فرمود: «بَلَغَهُ أَنَّ شُرَیْحاً یَقْضِی فِی بَیْتِهِ، فَقَالَ: یَا شُرَیْحُ! اجْلِسْ فِی الْمَسْجِدِ، فَإِنَّهُ أَعْدَلُ بَیْنَ النَّاسِ، وَإِنَّهُ وَهْنٌ بِالْقَاضِی أَنْ یَجْلِسَ فِی بَیْتِهِ»: اى شریح، (براى قضاوت) در مسجد بنشین، این میان مردم عادلانه‌تر است، براى قاضى سبک است که در خانه‌اش قضاوت کند.
نظارت بر قضاوت قاضیان
امام(ع) در عهدنامه مالک اشتر فرمان مى‌دهد که بر قضاوت قاضیان نظارت شود، ایشان مى‌فرماید: «اکثر تعاهد قضائه» در روایتى از امام صادق(ع) آمده است: قال امیرالمؤمنین: «یدالله فوق رأس الحاکم ترفرف بالرحمه، فإذا حاف فی الحکم وکله الله عزوجل إلى نفسه». امیرالمؤمنین فرمود: دست خدا بالاى سر قاضى به رحمت بال مى‌زند، هرگاه قاضى بى‌عدالتى ورزد، خداوند او را به خود وامى‌گذارد.
در حدیث دیگرى آمده است که امام على(ع) به رفاعه قاضى خود در اهواز مى‌گوید: «لاتقض و انت غضبان ولامن النوم سکران»: در حال خشم و خواب آلودگى قضاوت نکن.
در حدیثى دیگر خطاب به شریح مى‌فرماید: «ولا تقعدن فی مجلس القضاء حتى تطعم»: تا غذا نخورده باشى بر مسند قضاوت منشین.
باز در حدیثى دیگر آمده است: امیرالمؤمنین(ع) ابوالاسود دوئلى را به قضاوت گماشت سپس او را عزل کرد. ابوالاسود گفت: نه جنایتى کردم و نه خیانتى مرتکب شدم، چرا مرا عزل کردى؟ امام فرمود: «إنّی رَأیتُ کلامَکَ یَعلُو على کلامِ الخَصمِ»، دیدم سخن تو از سخن خصم بالاتر مى‌رود.
اخلاق قضایى
امام علی(ع) در قضاوت‌هاى خود، با دیگران مهربان و نرم خو بود، خود را با آنان برابر مى‌دانست، یاریگر ناتوانان بود، اما در همین وقت نسبت به خود و خاندان و اطرافیان و فرماندارانش، سخت‌گیر بود. این از مهم‌ترین اصول عدالت قضایى است. از طرفى به فرماندار خود در مصر، محمدبن ابى بکر مى‌نویسد: «و اذا انت قضیت بین الناس فاخفض لهم جناحک ولین لهم جانبک و ابسط لهم وجهک و آس بینهم فی اللحظ و النظر حتى لایطمع العظماء فى حیفک لهم و لا ییاس الضعفاء من عدلک علیهم»: هرگاه میان مردم به قضاوت مى‌نشینى در برابر آنان فروتن و نرمخو باش، چهره‌ات را با ایشان گشاده‌دار و توجه و نگاهت به آنان یکسان باشد تا بزرگان در تمایل تو به خودشان طمع نورزند و ضعیفان از عدل تو بر خودشان ناامید نگردند.
و در جایى دیگر مى‌فرماید: «انصف الناس من نفسک»: خود را با مردم برابر بدانید؛ و باز مى فرماید: «الذلیل عندی عزیز حتى آخذ الحق له و القوى عندی ضعیف حتى آخذ الحق منه» ذلیل نزد من عزیز است تا حق او را بگیرم و قوى نزد من ضعیف است تا حق دیگران را از او باز ستانم.
دیدگاه امام علی(ع) نسبت به وکیل و قاضی، به وضوح از آموزه‌ها و اعمال ایشان مشخص است. ایشان دیدگاه‌هایی ارزشمند در این زمینه ارائه کردهاند که همچنان به عنوان مبانی اصلی قوانین اسلامی شناخته می‌شوند. امام علی(ع) همواره به قضاوت، عدالت و توجه به مصلحت‌های عمومی اهمیت زیادی می‌دادند. از آنجایی که قضاوت می‌تواند بر جامعه تأثیرگذار باشد، حضرت علی بر اهمیت تأمین عدالت و امانت در این فرآیند تأکید بسیاری دارد.
درباره وکالت نیز، امام علی(ع) بر امانت‌داری و حفظ حقوق موکل تاکید فراوان کردهاند. به طور خلاصه، دیدگاه امام علی(ع) نشان می‌دهد که مناصب قضاوت و وکالت نه‌تنها از منظر حقوقی، بلکه از نظر اخلاقی و انسانی نیز نیازمند امانت، عدالت و صداقت است تا به تأمین عدالت و حفظ حقوق افراد در جوامع کمک کنند.
